කුරුළු වසුරුවලින් පොහොසත්වී හොට බිම ඇනගත් නවුරු දිවයින Nauru

 ලෝකයේ පොහොසත්ම රටක්ව සිට අවුරුදු 20ක් ඇතුලත ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවල් අතරින් එකක් වන තෙක් විනාශ මුඛයට ගිය රටක් ගැන දන්නවද?
ලොතරැයියක් ඇදී සිත්සේ වැයකර දිළිඳු වූ මිනිසෙක් සේ ස්වභාවික සම්පතකින් ධනවත්ව බිමටම ඇදවැටුණු රටක කතාවයි මේ.
පැසිෆික් සාගරයේ ඔස්ට්‍රේලියාවට ඊසාන දෙසින් සමකයට කිලෝමීටර් 40ක් දකුණින් පිහිටා ඇති කොරල් පිරි මුහුදකින් වටවූ, ලෝකයේ කුඩාම දිවයිනක් වන නවුරු රාජ්‍යයේ කතාව මූල්‍ය පාලනයේ අසාර්ථකත්වය හා අසමත් ධන කළමනාකරණය  කියාපාන ප්‍රතිමුර්තියක්.

වර්ග කිලෝමීටර් 21ක් තරම් කුඩා,  ජනගහනය 11500කින් සමන්විත නවුරු රාජ්‍යයේ ප්‍රධාන නගරයක් නැත. වසර 3000 කට පෙර සිටම පොලිනීසියානු හා මයික්‍රොනිසියානු ආදිවාසීන් ජීවත්වූ අතර යුරෝපිය ආක්‍රමණ හා අභ්‍යන්තර යුද්ධ නිසා 1888 වන විට ජිවත්ව ඇත්තේ ආදිවාසි ගෝත්‍ර 12 කට අයත් පුද්ගලයන් 900 පමණි.
ජනගහනය සම්බන්ධ 'අංගම් දිනයක්' නවුරු වැසියන්ට ඇත. ජාතියක් ලෙස නොනැසී පැවතීමට නම් අවම ලෙස දිවයිනේ ජනගහනය 1500 ක් විය යුතුයයි ගෝත්‍රික නායකයෝ හා ඕස්ට්‍රේලියානු බලධාරීහු 1919දී තීරණය කළහ. පළමු ලෝක යුද්ධයෙන් පසු අඩුවූ ජනගහනය 1500 බවට පත්කළ දැරිය ඉපදුනු 1932 ඔක්තෝබර් 26 අංගම් දිනයයි. දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුවත් ජනගහනය අඩුවීමට මුහුණ පෑ ඔවුහු 1500 ඉක්මවුයේ 1949දිය. එම අංගම් දරුවා ඉපදුනේ මාර්තු මස වුවත් දිනය සමරන්නේ ඔක්තෝබර් මාසයේමය.

 මෙම දිවයින මුලින්ම වටිනාකමක් ඇති තැනක් ලෙස හඳුනාගනු ලැබුයේ 1886දීයි. වසර මිලියන ගණනක් කුරුල්ලන් වසුරු හෙලීම නිසා, එම වසුරු (Guano)  පොසිලකරණය වීමෙන් සෑදුණු නයිට්‍රජන්  සපිරි පොස්පේට්වලින් දිවයින පිරි තිබුණී.

පොස්පේට් වල වටිනාකම දැනගත් ජර්මනිය මෙය ඔවුන්ගේ යටත් විජිතයක් බවට ප්‍රකාශ කර,  The Pacific Phosphate Company මගින් පොස්පේට් ලබාගැනීම ආරම්භ කළේය. පළමු ලෝක යුද්ධ සමයේ ඕස්ට්‍රේලියානු හමුදා යොදවා බ්‍රිතාන්‍යය විසින් අත්පත් කරගත් මෙම දිවයින 1968දී  නිදහස් රාජ්‍යයක් බවට ප්‍රකාශයට පත් කරද්දී අයත්ව තිබුනේ ජපානයටයි. ඒ ජපානය විසින් දෙවන ලෝක යුධ සමයේ දූපත අත්පත් කරගැනීම නිසයි.

පොස්පේට්, පොහොර නිෂ්පාදනයේදී අත්‍යවශ්‍ය දෙයක් නිසා හොඳ ඉල්ලුමක් සමග වටිනාකමක් තිබේ. ලොව පුරා ඇති ඉල්ලුමට අනුව නවුරු රාජ්‍යය, යටත් විජිත සමයේත් ඉන් පසුවත් දිවයිනේ තිබු අඩි ගණනක් ගැඹුරු පොස්පේට් විකිණීමෙන් අති විශාල අදායමක් ලැබීය. 1975 වසරේ ආදායම ඩොලර් බිලියන 2.5ක් විය. පොස්පේට් ධනය නිසා 60, 70 දශකවල ලෝකයේ ඉහලම GDP per capita අගය තිබුණේ නවුරු දිවයිනටයි. ඒ වන විට රටේ ජීවත්වූ 7000ක් දෙනාට අධි සුඛෝපභෝගී ජිවිත ගත කිරීමට මුදල්  පමණටත් වැඩිවිය. නව නිවාස හා වාහන සුලභ විය. විශාල හෝටල්, ගොල්ෆ් පිටියක් ඉදි කෙරුණි. රජය ජාතික ගුවන් සේවයක් ආරම්භ කළේය. මෙම ගුවන්සේවය සිංගප්පුරුව ආදී දුර ගමනාන්ත කිහිපයකටත් යෙදවිය.

ඉක්මනින් අවසන්වන ස්වභාවික සම්පතෙන් ලැබෙන මුදල් දීර්ඝ කාලීනව ආයෝජනය කළයුතු බව රජය වටහා ගත්තේය. ඔවුහු Nauru Phosphate Royalties Trust නම් මුල්‍යායතනයක් ස්ථාපිත කළේය. එහෙත් මුදල් ආයෝජනය කරන අයුරු පිලිබඳ අත්දැකීම් ඇත්තවුන් විරල බැවින් බටහිර මූල්‍ය උපදේශකයන් වෙත යොමුවිය. ඔවුන්ගේ උපදෙස් අනුව නවුරු වැසියන්ට කිසිදු අත්දැකීමක් නොමැති සුවිසල් හෝටල් ලොව පුරා මිලදී ගත්හ. නවසීලන්තය, ඔස්ට්‍රේලියාව, ඉන්දියාව, පිලිපීනයේ ප්‍රධාන නගරවල විශාල ගොඩනැගිලි මිලට ගත්හ. ඇමරිකාව, බ්‍රිතාන්‍යය හා ඉන්දියාවෙන් ඉඩම් මිලට ගත්හ.
මෙලෙස සම්පුර්ණ ආර්ථිකයම එකම ස්වභාවික සම්පතක් මත පමණක් යැපෙමින්  කෙටි කාලයකදී ලැබෙන මුදල් යෙදවීමේදී සිදුවන වංචා, දූෂණ, නිසි යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය නොමැතිකම, ප්‍රමාණවත් ආර්ථික වර්ධනයක් නැතිකම ආදියට   ආර්ථික විද්‍යාවේදී  The Resource Curse ලෙස යෙදුමක් ඇත. නවුරු රාජ්‍යයද සැලැස්මක් නොමැති දේශපාලකයන් හා උපදේශකයන් නිසා එම තත්වයට මුහුණ පෑවේය.
රජයේ මූල්‍ය උපදේශකවරයෙක් ලෙස සිටි ගීත නාට්‍ය රචකයෙක් වූ  Duke Minks ලියනාඩෝ ඩා වින්චි ගේ ජීවිතය අලලා ගීත සංධ්වනියක් රචනා කර නිෂ්පාදනය කළේය. මෙය ලන්ඩනයේ ඉහලම රඟහලක රංග ගත කිරීමට පොස්පෙට්වලින් උපයාගත් ඩොලර් මිලියන පහක් යෙදවීමට ඔහු රජය යොමු කරවා ගත්තේය. ඉතා අසාර්ථක වූ සන්ධ්වනියෙන් එම මුළු මුදලම රජයට අහිමි විය.

ගුවන් සේවය මගීන් 30% පමණ ඇතිව (වැඩි කොටසක් හිස්ව) විවිධ ගමනාන්ත කරා ගමන් කළේය. 1980 අග භාගය වන විට ගුවන් සේවය වාණිජ සේවයක් ලෙස පවත්වා ගැනීම උදෙසා ඕනෑම කෙනෙක්ට නොමිලයේ ගමන් පහසුව සලසා දීමට සිදුවිය.  බංකොලොත් වූ සේවය අද ගුවන්යානා පහක් පමණක් ඇතිව සමීප ගමනාන්ත සඳහා පමණක් භාවිතා වේ.

ධන කළමනාකරණය සඳහා යොදාගත් බටහිර මූල්‍ය උපදේශකවරු නවුරු රාජ්‍යයේ නොදන්නාකම ප්‍රයෝජනයට ගෙන වැරදි උපදෙස්, අසමත් කළමනාකරණ ක්‍රම කෙරෙහි යොමු කර සිදුකළ වංචා, දුෂණ නිසා විවිධ ව්‍යාපාර සඳහා ආයෝජනය කළ මුළු මුදලම පාඩු වී රටට අහිමි විය.
ඩොලර් 20000ක් ආයෝජනය කරන ඕනෑම කෙනෙක්ට බැංකුවක් ආරම්භ කිරීමට දුන් අවසරයෙන් ප්‍රයෝජන ගත් රුසියානු සමාගමක් නවුරුවේ පැවති ලිහිල් බැංකු ප්‍රතිපත්ති උපයෝගී කරගෙන සෝවියට් රුසියාවෙන් ඩොලර් බිලියන 70ක වංචාවක් සිදුකළ නිසා නවුරු බැංකු කෙරෙහි විශ්වස්‍යතාව බිඳ වැටුණි.
1990 දශකයේ පොස්පේට් නිධි අවසන් වනවිට මුදල්ද අවසන් විය. පොස්පේට් හෑරීම නිසා පොලවේ උල් සහිත හුණුගල් ස්තරය පමණක් ඉතිරිවිය. නිධි හාරන සමයේ ඒවාට ඉඩ දීමට ගස් කපා දැමීමට සිදුවිය. අපද්‍රව්‍ය ගබඩා කිරීම සඳහා තවත් භුමි කොටසක් වෙන් කිරීමට සිදුවිය. මේ හේතු නිසා භූමියෙන් තුන්කාලක්ම ජීවත්වීමට හෝ වගා කටයුතුවලට  යෝග්‍ය නොවේ.  සියලු වැසියන්ට  ජිවත්වීමට සිදුවුයේ වෙරලාසන්නයෙයි. වෙරළේ හිරිගල් හා සමුද්‍ර ජිවින්ටද පොස්පේට් හැරීමේ අතුරුඵල ලෙස හානි සිදුවිය. තිබුණු ගස් කපා දැමුණු මුත් නව ශාක වගා කිරීමට පරිසරය නුසුදුසු විය.මේ නිසා සියලුම ආහාර ආනයනය කිරීමට සිදුවිය. පෝෂ්‍යදායි අලුත් ආහාර නොමැතිව  දැන් ජිවත්වන වැසියෝ  විවිධ රෝගාබාධවලට ලක්ව  සිටිති.
පහසුකම් සැපයීමට අසමත්ව අධ්‍යාපන පද්ධතිය සම්පුර්ණයෙන් පාහේ බිඳ වැටුණි.

2000 වසර වනවිට ස්වභාවික සම්පතත්, එයින් උපයාගත් මුදලුත් අහිමිව රටේ භාවිතා කල නොහැකි ඉඩම් පමණක් සහිතව විදේශ ආධාර ඉල්ලීමට සිදුවිය.

වසර 2000දී ඔස්ට්‍රේලියාව බෝට්ටු මගින් යන සරණාගතයන් ගැනීම නතර කෙරුණි. 2001 පැසිෆික් සාගරයේ අතරමං වූ එවන් සරණාගතයන් 434ක් රැගත් බෝට්ටුවක් බේරා ගැනීමෙන් පසු ඔස්ට්‍රේලියාවට ගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කළ නිසා ඔවුන්ව නවුරු හා පැපුවා නිව්ගිනියා කඳවුරු සාදා නවත්වා ඔවුන් සඳහා මුදලක් ගෙවීමට ඔස්ට්‍රේලියාව එකඟ විය. 2007 දක්වා මෙලෙස සරණාගතයින් ඇතුල් කළත් සංඛ්‍යාව වැඩිවීමට අනුකුලව පහසුකම් සැපයීමේ අපහසුතා නිසා කඳවුරට සරණාගතයන් ගැනීම අවසන් කිරීමට ඔස්ට්‍රේලියාව තීරණය කළේය. මානසිකව හා කායිකව රෝගීව සිටින සරණාගතයන් ගැන විවිධ රටවලින් නවුරු දිවයිනට චෝදනා පැමිණියත්, ඕස්ට්‍රේලියාවේ මුදල් මත යැපෙමින් ඔවුන් රඳවාගෙන  සිටින රජයට කළ හැකි දෙයක් නොමැත.

වසර 30කට පෙර මුදල් මත පිහිනූ රාජ්‍යයක්, අත්දැකීම් රහිත පාලකයන්ගේ වැරදි තීරණ, නාස්තිය හා දුෂණ, නිසි කළමනාකරණයක් නොමැතිකම හා නිවැරදි මුල්‍ය පරිපාලනයක් නොමැතිකමින් අද සියලු සම්පත් අහිමි වී,  නියඟයෙන් බැටකමින්, දුගී බවේ පතුලටම වැටී ඇත.


උදව්:
https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Nauru
https://dose.com/articles/welcome-to-nauru
www.youtube.com/watch?v=PqSfiMc8egU
www.outwardon.com/article/what-nauru-island
www.nytimes.com/2000/12/the-billion-dollar-shack.html