අනුගමනය කරනවානම්... 2: ඡන්දයකින්

පිටරට ජීවත්වෙන බොහෝ දෙනෙක් ඒ ඒ රටවල මහජන ඡන්දයකදී අනුගමනය කරන පිළිවෙත් දැක තිබේ.  ලංකාවේම ඉන්න අයත්  ලංකාවේ චන්ද තියන ආකාරය  වෙනස් කළ යුතු බව දැන සිටින්නේ. කැනඩාවේ මැතිවරණයක් පවත්වන ආකාරය ගැන ලියන්නට සිතුයේ කවදා හෝ  මේ ආකාරයට ලංකාවේ මැතිවරණ සකසා ගැනීමට සිත යොමු කළහොත් යම් අදහසක් ලබා ගැනීමටයි.
කැනඩාවේද ලංකාවේ මෙන්ම  ප්‍රධාන මැතිවරණ වර්ග තුනකි. පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය, පළාත් හෝ ප්‍රාන්ත මැතිවරණය, නගරසභා මැතිවරණය.
පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය මුළු රටේම එක දිනයේ පවත්වන අතර, ප්‍රාන්ත හා නගර සභා මැතිවරණ පවත්වන දිනයන් ඒ ඒ ප්‍රාන්තයට හෝ නගර සභාවට විශේෂිතය.

මැතිවරණ සඳහා දින තීරණය කිරීම:
සෑම ප්‍රධාන මැතිවරණයක්ම වසර හතරකට වරක් පවත්වන්නේ. දිනය තීරණය කරන්නේ කලින් මැතිවරණය ඉවර වුනු වහාමය.  මැතිවරණයක් පවත්වන්නේ කලින් මැතිවරණයෙන් අවුරුදු හතරකින් එන ඔක්තෝබර් මාසේ තුන්වෙනි සඳුදා. මේ දිනය වෙනස් කිරීමේ බලතල කිසිවෙකුට නැත. මහ මැතිවරණයකදී අගමැති, නිත්‍යානුකුලව ගවනර් ජෙනරාල්ගෙන් ඉල්ලීමක් කලයුතුයි. එවිට ඔහු පාර්ලිමේන්තුව විසිරුවා හරියි.
ප්‍රාන්ත මැතිවරණත් නියමිත දිනට විසිරුවා හැර නියමිත දිනම මැතිවරණය පවත්වයි. මෙවර ඔන්ටාරියෝ ප්‍රාන්ත මැතිවරණය පවත්වන දිනය මාස තුනක් ඉදිරියට ගත් නමුත් ඒ  හිතුමතේට නොවෙයි. ඒ සඳහා නීති සම්පාදනය කර අනුමත කර ගැනුණි. කාලගුණය හොඳින් තිබෙන අවස්ථාවක මැතිවරණය පැවැත්වීමෙන් ප්‍රචාරක කටයුතු පහසුවීම හා චන්දය දැමීමේ ප්‍රතිශතය වැඩිවීම බලාපොරොත්තුවෙනුයි එසේ කළේ. ඒ ප්‍රාන්ත මැතිවරණ සඳහා වන මැතිවරණ වසර තුලම නිසා ගැටළුවක් පැන නොනැගුණි. වෙනස් ප්‍රාන්තවල මැතිවරණ පැවැත්වෙන්නේ වෙනස් වසරවලයි. (බොහෝ ප්‍රාන්ත විශාලත්වයෙන් ලංකාවට වඩා කිහිප ගුණයකින් වැඩිය).

නාම යෝජනා දීම 
මැතිවරණයට දින 21 කට පෙර සඳුදා නාම යෝජනා භාරගන්න අන්තිම දිනයයි. පක්ෂ වලින් හෝ පුද්ගලයින් හෝ අදාළ ඇපමුදල් තැන්පත් කර නාම යෝජනා ලබා දෙයි.
සියලු මැතිවරණවලට අදාළ මැතිවරණ කොට්ටාශ මට්ටමිනුයි නාම යෝජනා ලබාදෙන්නේ. ලංකාවේ 78 ට කලින් තිබුණු ක්‍රමයට.
නාම යෝජනා දීමේදී යම් සැක කටයුතු දෙයක් සිදු වු බවට පැමිණිලි ලදහොත් ඒ පුද්ගලයා ගේ නම ඉවත් කිරීම සිදුවේ.

මැතිවරණ ප්‍රචාරක කටයුතු 
නාම යෝජනා ලබාදී මැතිවරණය පවත්වන දිනයට පෙර දිනය තෙක් ප්‍රචාරක කටයුතු කළ හැකිය. ඒ අනුව ප්‍රචාරය සඳහා ඇත්තේ දින 20 කි.

මාධ්‍ය මගින් ප්‍රචාරය, රුපවාහිනී වාද විවාද, ගෙයින් ගෙට යාම (සමුහ වශයෙන් නොවේ. දෙදෙනෙක් හෝ තිදෙනෙක්), අපේක්ෂක කාර්යාලවල රැස්වීම පැවැත්වීම, නිවෙසට දුරකතනයෙන් කතා කර චන්දය ලබාදෙන ලෙස ඉල්ලීම, නිවෙස් ඉදිරිපිට නිවැසියගේ අවසරය ඇතිව කුඩා ප්‍රචාරක පුවරුවක් සවි කිරීම, තැපෑලයෙන් එවන විස්තර හා කලාතුරකින් ප්‍රසිද්ධ ස්ථානවල කුඩා රැස්වීම පැවැත්වීම දක්නට ලැබේ.
ශබ්ද විකාශන හෝ වර්ණ ධජ සහිත වාහනවල ප්‍රචාරයක් සිදු නොවේ.  කොඩි, පතාක, පුවරු, සැරසිලි ආදිය දක්නට නොලැබේ. පෝස්ටර් තිබුණොත් ඒවා ඒ සඳහා නියමිත දැන්වීම් පුවරුවල පමණක් ඇලවීම සිදුකරයි.
මැතිවරණ දින හා පෙරදින ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන වලට නියමිත දුරකින් එපිට පුවරු ප්‍රදර්ශනය කළ හැකිය. එහෙත් ශබ්ද නගා පාඨ කීමක් සිදු නොවේ. සියලු අපේක්ෂකයන්ගේ ආධාරකරුවන් එක ළඟ සිට පුවරු ප්‍රදර්ශණය කරනු දැකිය හැකිවේ.

මැතිවරණ ප්‍රචාරය සඳහා එක් අයදුම්කරුවෙක් වෙනුවෙන් වැය කළ හැකි උපරිම මුදල් සීමාවක් ඇත. මැතිවරණයට ඉදිරිපත් වන අපේක්ෂකයා විසින් අවුරුදු 18ට වැඩි, කැනේඩියානු පුරවැසියෙක් වන එක් නිත්‍යානුකුල නියෝජිතයෙක් නමින් බැංකුවක විවෘත ගිණුමක් ආරම්භ කර, එහි ගිණුම් කටයුතු සඳහා ඔඩිටර් වරයෙක් පත්කළ යුතුයි. සියලුම ගණුදෙනු, ආධාර, පක්ෂයෙන් ලබාදෙන මුදල්, ණය, වියදම් ආදිය සිදුවිය යුත්තේ මේ ගිණුම හරහා පමණකි. ගිණුම පිලිබඳ සියලු විස්තර Elections Canada (මැතිවරණ දෙපාර්තමේන්තුවට සමාන) වෙත ලබාදිය යුතුයි. අදාල දින 21 තුළ උපරිම සීමාව නොඉක්මවන සේ මුදල් වැය කරන ලෙස තරයේ දැනුම් දෙනු ලැබේ. මැතිවරණයෙන් වසර තුනක් යනතෙක් මේ ගිණුම් පිලිබඳ තොරතුරු වාර්තා කළ යුතුය. වසර තුන අවසන් වීමට පෙර සියලු ණය ආදිය ගෙවා අවසන් කර ගිණුම වසා අවසාන ගිණුම් විස්තර Election Canada වෙත යැවිය යුතුය. 
මේ සියල්ල පිලිබඳ නීති රීති කිසිදු පාක්ෂික භාවයකින් තොරව ක්‍රියාත්මක වේ.

ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම. 
ලියාපදිංචි ඡන්දදායකයන්ට ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමට ක්‍රම කිහිපයක් ඇත.
* මැතිවරණ දින අදාළ ඡන්ද මධ්‍යස්ථානයට ගොස් ඡන්ද දැනුම්දීමේ පත්‍රිකාව හා හැඳුනුම්පතක් පෙන්වීමෙන්. මෙම දැනුම්දීමේ පත්‍රිකාවේ ඡන්ද දායකයාගේ පදිංචිය පිලිබඳ තොරතුරු ඇත. ඉහල කෙලවරේ බාර් කෝඩ් එකෙන් ඒ බව දැක්වේ.

ඡන්ද පත්‍රිකාව 

*එදිනට යම් හේතුවක් නිසා ඡන්දය දැමීම නො හැකි වෙතැයි සිතෙන අයට හා මැතිවරණ රාජකාරියේ යෙදෙන අයට කලින් ඡන්දය දැමීමේ හැකියාව ඇත.  මෙය හඳුන්වන්නේ advance voting ලෙසයි.  මැතිවරණ දිනට දින 7, 8, 9, හා 10 ට පෙර ඒ  සඳහා ඇති විශේෂ මධ්‍යස්ථානවලදී දහවල් 12ත් රාත්‍රී 8ත් අතර ඡන්දය ප්‍රකාශ කළ හැකිය. මේ පිලිබඳ වැඩි විස්තර ඡන්ද දැනුම් දෙන පත්‍රිකාවේ සඳහන් වේ.
*Election Canada කාර්යාලයකදී විශේෂ ඡන්ද ප්‍රකාශ කිරීම
* තැපැල් මගින් : මෙයද විශේෂ ඡන්ද ප්‍රකාශ කිරීමකි. රට තුල සිටින අයෙක්ට පදිංචිය හා අනන්‍යතාව පෙන්වා ඉල්ලුම් කළවිට අදාළ විස්තර සහිත පත්‍රිකා තැපෑලෙන් ලැබේ. ඊට අනුකුලව ඡන්දය ප්‍රකාශ කළ හැකිය.

මැතිවරණ දිනය 
පෙරවරු 7 සිට රාත්‍රී 9 දක්වා පදිංචියට ආසන්න නියමිත ඡන්ද මධ්‍යස්ථානයට ගොස් ඡන්දය භාවිතා කළ හැකිය.  මධ්‍යස්ථාන ලෙස වැඩිපුරම භාවිතා කරන්නේ පාසල්ය. පාසලේ ජිම්නසියම් එක මේ සඳහා යොදාගනු ලැබේ. එදිනට ඒ දෙසට සිසුන් නොයවා ශාරීරික අධ්‍යාපනය සඳහා විකල්ප යොදා ගනු හැර පාසල් කිසිදු විශේෂයක් නොමැතිව පැවැත්වේ. එදින සාමාන්‍ය වැඩකරන දිනයකි. සියලුම ආයතන සාමාන්‍ය දිනයක අයුරින් ක්‍රියාත්මක වේ. ඡන්ද අපේක්ෂකයෙක්ට සහය දීම අවශ්‍යනම් පුද්ගලික නිවාඩු ගත යුතුය.
ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන නිලධාරීන් රජයේ සේවකයන් විය යුතු නැත. පොදුවේ සැමට අයදුම්පතක් පුරවා ඉල්ලුම් කල හැකිය. ප්‍රධාන කාර්යාලය හෝ අතුරු කාර්යාල මගින් යම් නිර්ණායක මත නිලධාරීන් තෝරාගැනේ. සම්බන්ධිකරණ නිලධාරිහු ද  සිටිති.
ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන අවට මීටර් 50ක් පමණ දුර තැනින් තැන බිම කුඩා පුවරු සවිකර ඉංග්‍රීසි හා ප්‍රංශ භාෂා දෙකෙන් මධ්‍යස්ථානය දක්වා තිබේ.
මධ්‍යස්ථානය තුළ රජයෙන් පත්කළ නිලධාරීහු සිටිති. ඒ හැරුණුවිට එතුලට යා හැක්කේ ඡන්ද දායකයන්ට පමණකි. දේශපාලන පක්ෂ නියෝජිතයන් හෝ කැමරාකරුවන් දක්නට නොලැබේ. තනිව ඡන්දය දැමීමට නොහැකි අයට කලින් ඉල්ලීම් කර ඒ සඳහා උදව් ලබාගත හැකිය.
සාමාන්‍ය දිනයක මෙන් නිතිය හා සාමය රැකීමට පොලිසිය ක්‍රියාත්මක වීමක් මිස ඡන්ද මධ්‍යස්ථාන හෝ ඒ අවට විශේෂ පොලිස්  ආරක්ෂා දැකිය නොහැකිය.

එදින ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම

මුලින්ම අදාල නිලධාරීන් වෙත ගොස් දැනුම්දීමේ කාඩ්පත සහ අනන්‍යතා පත්‍රයක් හෝ පදිංචිය සනාථ කිරීම සඳහා බිල්පතක් හෝ පෙන්වූ විට කාඩ්පත ස්කෑන් කොට (සුපර් මාකට්වල භාණ්ඩ ස්කෑන් කරන අයුරින්) එය නිවැරදි නම් විශේෂ කළුපැහැ ෆයිල් කවරයක් තුල දැමු A 4 කොලයක ප්‍රමාණයේ ඡන්ද පත්‍රිකාව ලැබේ. එවැනි නිලධාරීන් හයක් අටක් වැනි ප්‍රමාණයක් සිටින නිසා පෝලිම් දැකිය නොහැකි තරම්ය. ඒ සමගම ඡන්දය භාවිතා කරන අයුරු උපදෙස් සරල වාක්‍ය කිහිපයකින් කියාදෙයි.
ඡන්ද පත්‍රිකාව ගෙන ඒ සඳහා ආවරණය කර ඇති තැනට ගොස් සපයා ඇති මාකර් පෑනෙන් ඡන්දය සලකුණු කිරීම ඊළඟ පියවරයි. මෙවැනි ආවරණ ස්ථාන 10ක් 12ක් පමණ එක මධ්‍යස්ථානයක තිබේ.
ළකුණු කළ පත්‍රිකාව නැවත ෆයිල් කවරය තුලට බහා, එතනම තිබෙන ගණන් කිරීමේ යන්ත්‍රය වෙත ගෙනයාම ඡන්ද දායකයාගේ කාර්යයකි. විශේෂ ඝණක යන්ත්‍රය අසල නිලධාරියාට පත්‍රිකාව භාරදුන් විට ඔහු එය යන්ත්‍රය තුළට ස්කෑන් වීම සඳහා යොමුකරයි. මෙහිදී ඡන්දයේ රහස්‍යභාවය සුරකෙන පරිදි කිසිවෙකුටත් සලකුණු දැකගත නොහැකි ලෙස මේ ඇතුලත් කිරීම සිදු කෙරේ. මෙම සියලු e-voting පරිගණක ගතකර ඇත.

ප්‍රතිඵල ප්‍රකාශ කිරීම 
ඡන්දය භාවිතා කළ හැකි අවසන් වෙලාව වන රාත්‍රී 9 වන විට මධ්‍යස්ථාන මහජනයාට වසා දමයි. e voting ක්‍රමය ඇරඹීමට පෙරදී අදාළ මධ්‍යස්ථානයේ උප ප්‍රධාන නිලධාරියා ලිපිකරුත්, තවත් නිලධාරියෙකුත්, අපේක්ෂකයන් හෝ ඔවුන්ගේ නියෝජිතයන් (එක අපේක්ෂකයාට එක් නියෝජිත බැගින්) ඉදිරියේ ඡන්ද ගණන් කිරීම කෙරුණි. ප්‍රතිඵලය ලිඛිතවත්, ෆැක්ස් මගිනුත්, දුරකථනයෙනුත් ප්‍රධාන කාර්යාලයට දැනුම් දෙයි. පළාත්  මැතිවරණයකදී රාත්‍රී 10ත් 11ත් අතරත්, මහ මැතිවරණයකදී පාන්දර 2, 3 වන විටත් අවසන් ප්‍රතිඵල නිකුත් කර අවසන් වේ. මහා මැතිවරණයකදී කල් ගතවන්නේ රටේ කාල කලාප හයක් ඇති නිසාය. නැගෙනහිරට දිශාවට ඇති කොට්ටාශවල පළමුව රාත්‍රී කාලය ලබන නිසා ඒ ප්‍රදේශවල අනෙක් පළාත්වලට සාපේක්ෂව ඉක්මනින් ගණන් කර අවසන් වේ. එක මධ්‍යස්ථානයක ගණනයට සාමාන්‍යයෙන් ගතවන්නේ පැය එකහමාරක් පමණ කාලයකි.
මහා මැතිවරණයකදී කොට්ඨාශ මට්ටමින් තනි අපේක්ෂකයන්ට චන්දය ලබාදෙන අතර ( ලංකාවේ 77 දක්වා පැවතී ලෙස) වැඩිම කොට්ඨාශ ගණනක් ජයගත් දේශපාලන පක්ෂ නායකයා අගමැති ලෙස පත්වේ. පළාත් මැතිවරණයකදී ඡන්දය දෙන්නේ පළාත් ප්‍රධාන තනතුර වන premier සඳහා යෝජිත පුද්ගලයන්ටයි. පළාත් මන්ත්‍රී ලෙස පත්වන්නේ එම කොට්ඨාශය සඳහා නාම යෝජනා දී ඇති, අදාළ කොට්ඨාශය ජයගත් පක්ෂයේ නියෝජිතයවයි. නියෝජිතයන්ට වෙනම ඡන්දය දීමක් නැත. නාගරික මැතිවරණ වලදී නගරාධිපතිට හා ප්‍රාදේශීය නියෝජිතයාට වෙන වෙනම ඡන්දය ප්‍රකාශ කෙරේ.
රාත්‍රී නොනිදා සිදුකරන විශේෂ මැතිවරණ විකාශ දක්නට නොමැත. ප්‍රධාන කාර්යාලයෙන් නිකුත් කරන ප්‍රතිඵල සියලුම සාමාන්‍ය ගුවන්විදුලි හා රුපවාහිනී සේවාවල ඒ මොහොතේම ප්‍රචාරය වේ. නිදි වරාගෙන ඒවා අසන්නෝ එතරම්ම නොමැත්තේ පසුදා සාමාන්‍ය සේවා දිනයක් බැවින් විය හැකිය.

ශ්‍රී ලංකාවට මෙවැන්නක් ආදර්ශ කරගත නොහැකිද?
* පළමුව මැතිවරණ දෙපාර්තමේන්තුව මැතිවරණ ක්‍රියාවලිය අපක්ෂපාතිව, අවංකව හා සාධාරණ ලෙස ඉටු කිරීමෙන් මහජන විශ්වාසය දිනාගත යුතුය. මෙය කල නොහැක්කක් නොවන බව අතිශය දුෂිතව තිබු මැතිවරණ යම් දුරකට ප්‍රගතිශීලි මගකට ගෙනයාමට හැකිවීමෙන් පෙනීයයි.  අවශ්‍ය වන්නේ දක්ෂ මැතිවරණ කොමසාරිස්වරයෙක් හා ඔහුට එම කාර්යය අපක්ෂපාතිව ඉටු කිරීමට ඉඩදෙන දේශපාලන පක්ෂ හා නිලධාරිනුයි.
ඡන්දය දීමට හැඳුනුම්පතක්  අනිවාර්ය කිරීම, ඡන්ද පෙට්ටි වෙනස් කළ නොහැකි සේ ක්‍රමවත් කිරීම, ප්‍රතිඵල නිකුත් කිරීම දෙපාර්තමේන්තුව මගින් පමණක් සිදුකිරීම හා පුද්ගලික මාධ්‍ය මගින් හිතු මනාපෙ දල ප්‍රතිඵල නිකුත් කිරීම තහනම් කිරීම ධනාත්මක ප්‍රගතින් ලෙස සිදුවිය. (අදක්ෂ කොමසරිස්වරයෙක්ට ඒවා කෙතරම් ආපසු හැරවිය හැකිදැයි පසුගිය මැතිවරණයෙන් පෙනී ගිය බව නොරහසකි).
* මැතිවරණ ප්‍රචාරක කාලය සිමා කිරීම හා පාසල් නිවාඩු නොදී පාරෙන් පහසුවෙන් පැමිණිය හැකි  ශාලාවක් හෝ දෙකක් පමණක් මැතිවරණ දින ඡන්දය භාවිතයට යොදාගැනීම. තම දරුවා උගන්නා පාසල හෝ ගමේ පාසල නිසාවත් සංවරව හා බාධාවක් නොවන අයුරින් හැසිරීමට හිතට නොගනියිද?
* ඉලෙක්ට්‍රොනික ගණන් කිරීමේ ක්‍රම හඳුන්වා දීම සඳහා විශාල පිරිවැයක් යෙදවිය යුතු වුවත්, දැනට එක් මැතිවරණයක් උදෙසා ඡන්ද ගණන් කිරීමට වෙන් කරන අධික වැය සැලකු විට එය හොඳ ආයෝජනයක් වනු ඇත. ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල විදුලි හා අනෙකුත් පහසුකම් ගැටලුව මතුවනු ඇත. එහෙත් රටට සුදුසු විකල්ප ක්‍රම සොයාගැනීම අපහසු නොවනු ඇත. මෙහිදීද අපක්ෂපතිබව හා අවංක බව ප්‍රමුඛය.
* පසුගිය ප්‍රදේශිය මැතිවරණයේදී අතිශය අසාර්ථක වුවත් මධ්‍යස්ථානයේම ඡන්ද ගණන් කිරීම බොහෝ ගැටුම් කළමනාකරණයටත්, මුදල් හා කාලය ඉතිරි කිරීමටත් මගකි.


උදව්:
http://www.elections.ca/
www.amo.on.ca/AMO-Content/